بررسی جایگاه حفاظتی گونه‌ای نادر به نام Smirnovia turkestana در ایران

نوع مقاله : معرفی گونه‌های گیاهی نادر و در معرض انقراض ایران

نویسندگان

1 حسین بتولی، استادیار پژوهش، باغ گیاه‌شناسی کاشان، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران.

2 استاد پژوهش، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

چکیده

درختچه «دُم­‌گاوی» (Smirnovia turkestana Bunge)انحصاری تپه‌­های ماسه­ای فعال و روان است. رویشگاه این گیاه صرفا" در اراضی ماسه‌­ای بیابان­‌های مرکزی (استان­‌های اصفهان و سمنان) و تا حدودی نواحی شرقی کشور (خراسان رضوی) واقع شده است. این مناطق در بخش دشتی ناحیه رویشی ایرانی- تورانی و در محدوده ارتفاعی 750 تا 1200 متر از سطح دریا استقرار دارد. جایگاه حفاظتی این گونه بر اساس معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) و با استفاده از سه معیار میزان حضور، سطح تحت اشغال و اندازه جمعیت، تعیین شد. سطح تحت اشغال (AOO) گونه دُم­‌گاوی، با اندازه­‌گیری میدانی در رویشگاه­‌های آن، 1/21 کیلومترمربع، میزان حضور گونه در محدوده انتشار آن (EOO) با استفاده از نرم افزار ژئوکت 3/67126 کیلومترمربع برآورد شد. بنابراین بر اساس نتایج این تحقیق و باتوجه به سطح اشغال، تعداد افراد جمعیت، جمعیت­ به شدت منفک از یکدیگر، تجدید حیات محدود به دلیل تولید محدود بذر و کیفیت رویشگاه، دُم­‌گاوی در طبقه در معرض انقراض (EN) قرار می گیرد. بررسی‌­ها نشان داد، فشار چرای دام­‌های مازاد بر مرتع، ریشه­‌کنی توسط افراد بومی و محلی به‌­منظور استفاده سرشاخه­‌های آن در زراعت (سایه‌­بان) و خشک‌سالی‌­های بی­‌سابقه دهه اخیر، از عوامل اصلی تهدیدکننده این درختچه نادر تلقی شده که ضرورت دارد به‌­عنوان ذخیره ژنتیکی طبیعی مورد حفاظت ویژه قرار گیرد. 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The conservation status of Smirnovia turkestana Bunge, a rare species from Iran

نویسندگان [English]

  • Hosein Batooli 1
  • Ziba Jamzad 2
  • Adel Jalili 2
1 Assistant Prof., Kashan Botanical Garden, Research Institute of Forests and Rangelands, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran
2 Prof., Research Institute of Forests and Rangelands, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Tehran, Iran
چکیده [English]

Smirnovia turkestana Bunge is a shrub growing on mobile and active sand dunes. The habitat of this plant is only in the sandy lands of the central deserts in Isfahan and Semnan provinces and to some extent the eastern part of the country in Khorasan Razavi. These areas are located in the plain area of Irano-Touranian region and at an altitude range of 750 to 1200 meters above sea level. The conservation status of this plant is defined based on the International Union for Conservation of Nature (IUCN) categories and criteria. Three criteria were used to evaluate the status of this species: extent of occurrence (EOO), area of occupancy (AOO) and size of populations. According to field survey and plot sampling, Smirnovia turkestana occupies an area of 21.1 Km2. According to analysis by GeoCAT software (geocat.kew.org), the extent of occurrence was 67,126.3 Km2. Therefore, according to the results of this study and referring to the area of occupation, the number of populations, highly fragmented populations, and low regeneration due to limited seed setting and quality of habitat, S. turkestana is recognized as “Endangered”. The field observations indicated that excessive livestock grazing on rangelands, eradicating by indigenous and local people in using its branches in cultivation (as an awning) and the unprecedented drought in recent decades, were the main threats to this rare shrub. Therefore, special attention and complete conservation of this natural genetic reserve are needed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conservation status
  • Smirnovia turkestana Bunge
  • endangered species
  • sand dunes
  • rare and exclusive species

مراجع

- احمدی، ح. 1376. ژئومورفولوژی کاربردی، جلد دوم. فرسایش بادی، انتشارات دانشگاه تهران، 570 صفحه.
- آذرنیوند، ح. و دستمالچی، ح. 1372. مطالعه فنولوژی چهار گونه گیاهی مناطق بیابانی کاشان. بیابان. دانشگاه تهران. 5 (2): 25-15.
- آذرنیوند، حسین. 1377. گزارش نهائی طرح پژوهشی فنولوژی گیاهان مهم مرتعی و بیابانی کاشان. مرکز تحقیقات بین­اللملی همزیستی با کویر.
- آذرنیوند، حسین. جنیدی جعفری، حامد. جعفری، محمد. 1386. بررسی ویژگی­های رویشگاهی گونه دُم­گاوی (Smirnovia iranica) و بررسی الگوی پراکنش آن در ماسه­زارها، مطالعه موردی بندریگ کاشان. پژوهش و سازندگی. 77: 68-62.
- بتولی، ح. 1380. مدیریت مراتع قشلاقی بیابان­های حوضه مسیله با تأکید بر حفظ ذخائر ژنتیکی گیاهان بومی و سازگار. اولین همایش ملی تحقیقات مدیریت دام و مرتع. مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان سمنان. 6-5 اردیبهشت.
- بتولی، ح. 1382. بررسی اکولوژیک جوامع گیاهی ماسه­زارهای ریگ بلند کاشان. پایان­نامه دکترای علوم گیاهی، گرایش اکولوژی گیاهی. دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم و تحقیقات. 364 صفحه.
- بتولی، ح.، جم‌­زاد، ز. و جلیلی، ع. 1397. جایگاه حفاظتی زیرگونه­ای انحصاری از جنس کلاه­ میرحسن از ایران. نشریه طبیعت ایران، 3(1): 100-109.
- پناهی، پ. و جم‌­زاد، ز. 1396. جایگاه حفاظتی بلوط­های ایران. نشریه طبیعت ایران، 2(1): 91-82.
- تدین، م. 1388. واکنش­های زیستی گیاهان به تنش­های محیطی. انتشارت دانشگاه شهرکرد، 49، 213 صفحه.
- ثابتی، حبیب الله. 1373. جنگل­ها، درختان و درختچه‌­های ایران. انتشارات دانشگاه یزد. چاپ دوم. 704 صفحه.
- جلیلی، ع. و جم‌­زاد، ز. 1395. طرح تعیین جایگاه حفاظتی گیاهان و اکوسیستم­های ایران. موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور.
- جلیلیان، ن. نعمتی پیکانی، م. جلیلی، ع. و جم‌­زاد، ز. 1396. جایگاه حفاظتی گونه انحصاری Zeugandra iranica در ایران. طبیعت ایران، 2(4): 104-107.
- جم‌­زاد، ز. و معین، ف. 1396. جایگاه حفاظتی گونه‌­ای نادر از جنس سلوی به نام Salvia aristata. طبیعت ایران، 2(3): 95-92.
- جنیدی جعفری، ح. 1384. بررسی ویژگی‌­های اکولوژیکی و کاربردی گونه دُم‌­گاوی (Smirnovia iranica) در ماسه‌­زارها- مطالعه موردی بند ریگ کاشان. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران.
- حاتمی، ا.، جعفری، ع.، صادقیان، س.، جم­‌زاد، ز. و جلیلی، ع. 1397. جایگاه حفاظتی گونه انحصاری نخود شیرازی در ایران. طبیعت ایران، 3(2): 96-90.
- دستمالچی، ح. 1378. مطالعه آت­اکولوژی گیاه دُم­‌گاوی در اراضی خشک کاشان. پایان­نامه کارشناسی­‌ارشد دانشگاه تهران. مرکز تحقیقات بین‌­المللی همزیستی با کویر. 95 صفحه. 
- دستمالچی، ح. و عمارتی، ع. 1371. بررسی گونه­‌های گیاهی سازگار شده در مناطق بیابانی و کویری کاشان. مجموعه مقالات سمینار بررسی مسائل مناطق بیابانی و کویری ایران، یزد، 513-507 صفحه.
- دیناروند، م. و حمزه، ب. 1396. جایگاه حفاظتی گاوزبان خوزستانی. طبیعت ایران، 2(2): 104-100.
- رفاهی، ح. ق. 1378. فرسایش بادی و کنترل آن. انتشارات دانشگاه تهران.
- رنجبر فردوئی، ا. و حیدرنژاد، س. 1394. وضعیت آبی، محتوای پرولین و فراهمی قندهای محلول در گیاه دُم‌­گاوی (Smirnovia iranica Sabeti) تحت شرایط زیستگاهی. مهندسی اکوسیستم بیابان. 4(6): 62-55.
- طویلی، ع. و صابری، م. 1391. بررسی تاثیر تیمارهای مختلف بر بهبود جوانه‌زنی گیاه دارویی دُم­‌گاوی. همایش ملی فرآورده­های طبیعی و گیاهان دارویی. بجنورد
- عصری، ی. 1382. تنوع گیاهی ذخیره گاه بیوسفر کویر. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور. 305 صفحه
- عصری، ی. 1391. گیاهان مرتعی ایران، جلد دوم: دولپه­‌ای­ها، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور. 1107 صفحه.
- قوام، م.، آذرنیوند، ح.، نقوی، م. ر. و طویلی، ع. 1396. بررسی سیتوژنتیکی گیاه دُم‌­گاوی (Smirnovia iranica Sabeti) در رویشگاه‌­های مختلف (مطالعه موردی: ماسه­زارهای کاشان). مهندسی اکوسیستم بیابان. 15: 34-25.
- قوام، م.، نقوی، م. ر.، آذرنیوند، ح.، و طویلی، ع. 1395. بررسی تنوع ژنتیکی گیاه دُم‌­گاوی (Smirnovia iranica Sabeti) در ایران با استفاده از نشانگرهای RAPD. تحقیقات ژنتیک و اصلاح گیاهان مرتعی و جنگلی ایران. 24(1): 122-114.
- قهرمان، ا. 1372. کورموفیت­های ایران (سیستماتیک گیاهی)، جلد دوم. مرکز نشر دانشگاهی. 842 صفحه.
- کردوانی، پ. 1380. خشکسالی و راه­‌های مقابله با آن در ایران، چاپ اول. انتشارت دانشگاه تهران.
- کنشلو، ه. 1380. جنگل­کاری در مناطق خشک. جلد اول. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور. 516 صفحه.
- کاشکی، محمدتقی. غلامی، براتعلی و فراوانی، مهدی. 1391. ویژگی­های اکولوژیک و نحوه رویش درختچه دارویی دُم‌­گاوی (Smirnovia iranica Sabeti). همایش ملی فرآورده­‌های طبیعی و گیاهان دارویی.
- مجید، م. 1375. معرفی گیاه دُم‌­گاوی از ذخایر ژنتیکی شن­زارهای ایران، مجموعه مقالات دومین همایش ملی بیابان‌­زایی و روش­‌های مختلف بیابان­زدایی، صفحه 307.
- مجید، م. و شاهمرادی، ا. ع. 1382. آت­اکولوژی گونه مرتعی Smirnovia turkestanaدر استان اصفهان. تحقیقات مرتع و بیابان ایران. 10(4): 457-445.
- محبی، ج. و جم‌­زاد، ز. و بخشی خانیکی، غ. 1395. جایگاه حفاظتی شش گونه انحصاری مرزه در ایران. طبیعت ایران، 1(1): 79-74.
- مدرس هاشمی، م. 1374. نحوه رویاندن بذر دُم­‌گاوی با استفاده از تیمارهای مختلف. جنگل و مرتع. 77: 45-49.
- مظفریان، ولی­الله. 1383. درختان و درختچه­های ایران. انتشارات فرهنگ معاصر. 991 صفحه.
- مظلوم نجفی، س. 1388. مطالعه مورفولوژی و آناتومی گیاه دُم‌­گاوی (Smirnovia turkestana Bunge) در شهرستان کاشان. پایان­نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم دانشگاه پیام نور استان تهران. 89 صفحه.
- معروفی، ح. 1396. گل صدتومانی، گونه­ای بسیار نادر. طبیعت ایران، 2(6): 110-113.
- مقیمی، ج. 1384. معرفی برخی گونه­های مهم مرتعی مناسب برای توسعه و اصلاح مراتع ایران، انتشارات آرون، 672 صفحه.
- میرموسوی، ح. و کریمی، ح. 1392. مطالعه اثر خشکسالی بر روی پوشش گیاهی با استفاده از تصاویر سنجنده MODIS مورد: استان- کردستان. جغرافیا و توسعه. 31: 76-57.
- ناطقی، د. 1379. نگرشی تازه به بیابان. انتشارات توسعه روستائی، تهران.
طبیعت ایران
دوره 3، شماره 6 - شماره پیاپی 13
بهمن و اسفند 1397
صفحه 108-117

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار