شرایط اقلیمی و توسعه نامتوازن و خارج از تحمل منابع طبیعی و محیط زیست، بسیاری از نقاط کشور را با تهدیدهای زیستی و اجتماعی- اقتصادی رو به رو کرده است. از این نظر میتوان گفت که امروزه محیط زیست و منابع طبیعی کشور شرایط نگرانکنندهای دارد. خشکیدگی جنگلهای بلوط در غرب کشور و جنگلهای شمشاد در شمال، پدیده فرسایش بادی و ریزگردها از نواحی جنوب شرق کشور تا مناطق جنوب و جنوب غرب و مناطق داخلی، شور شدن خاک و همچنین بحران منابع آب (سطحی، زیرزمینی و آلودگی رودخانهها) مشکلات متعددی را برای ساکنین این سرزمین بهوجود آورده است. همه این موارد نشانههایی از تشدید پدیده خطرناک بیابانزایی در کشور است. اگرچه شرایط اقلیمی حاکم بر کشور در سالهای اخیر تا حدودی بر این بحرانها مؤثر بوده اما بخش بزرگی از این آسیبها، ناشی از فقدان نگاهی جامع و همهجانبه مدیریتی دست اندرکاران کشور نسبت به منابع زیستی (خاک، آب، هوا، منابع طبیعی و محیط زیست) بوده است. در نتیجه در فرآیندهای سیاستگذاری، تصمیمگیری، ایجاد ساختارها و اجرا نیز کمتر بدان پرداخته شده است. وضعیت ناگواری که اکنون در حوزه منابع زیستی با آن روبهرو شدهایم نه در یک سال و چند سال بهوجود آمده بلکه نتیجه مدیریت ناصوابی است که در چند دهه گذشته صورت گرفته است. از این رو برای برونرفت از این وضعیت لازم است همافزایی و انسجامی درخور در بخشهای مختلف و مرتبط با منابع طبیعی و محیط زیست کشور شکل بگیرد. در این مقاله اختصاصاً به بحث بیابانزایی از نگاه مدیریت منابع آب پرداخته شده است.
نگهداری ژرمپلاسم گیاهی در شرایط فراسرد (cryopreservation) قوهنامیه آنها را تا سالیان طولانی (حتی قرنها) نگهداری میکند. مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در دو دهه گذشته دستاوردهای بسیار موفقی در زمینه پروتکلهای عملی حفاظت طیف گستردهای از گونههای جنگلی، مرتعی، بیابانی و دارویی بهدست آورده و نسبت به تأسیس بانک فراسرد (Cryo-Bank) گونههای منابع طبیعی کشور اقدام عملی کرده است. بانک فراسرد گونههای منابع طبیعی کشور یک طرح راهبردی و بلند مدّت ملی است که نوید حفاظت بسیار طولانی مدّت، کمهزینه و ایمن ذخایر توارثی گیاهی کشور را میدهد. با این اقدام مدبرانه و در اولویت قرار گرفتن گونههای در معرض انقراض، در معرض تهدید و گونههای نادر و انحصاری، میتوان مطمئن و امیدوار بود که در آینده شاهد انقراض گونههای منابع طبیعی کشور نباشیم. همچنین در صورت نیاز میتوان گونه منقرض شده را دوباره به طبیعت برگرداند.
The cryopreservation of plant genetic resources could preserve their viability for many years, even centuries. Research Institute of Forests and Rangelands has had successful achievements on practical protocols for preservation of a wide range of forest, rangeland, desert and medicinal species during the past two decades and established the cryobank of natural resources species. The natural resources cryobank of Iran is a national long-term strategic plan, promising a very long-term, cost-effective and safe protection of plant genetic reserves of the country. This strategic action and prioritizing endangered, threatened, rare, and endemic species would hopefully prevent the species' extinction of the country's natural resources in future. Also, if necessary, the extinct species could be brought back into nature.
برای درک موقعیت انتشار امروزی گیاهان، توجه به وضع گذشته و روند تحولات آنها امری اجتنابناپذیر است. ایران بهعلت گسترش و تنوع توالیهای زمینشناسی در پهنههای مختلف دارای تنوع وسیعی از فسیل-ها است که از آن جمله میتوان به فسیلهای مهرهدار، بیمهره، گیاهی و غیره اشاره کرد. میلیونها سال طول میکشد تا موجودات زنده تبدیل به فسیل شوند. همچنین شرایط مناسب فسیل شدن مانند دفن در رسوبات و قرار نگرفتن در معرض هوازدگی و دیگر عوامل نیز باید مهیا باشد تا یک موجود به فسیل تبدیل شود. بنابراین میتوان گفت فسیلها سرمایههای تجدیدناپذیرند و حفظ و نگهداری آنها علاوهبر مطالعه و شناسایی این گنجینههای طبیعی امری اجتنابناپذیر است.
To understand the current distribution of plants, pay attention to the past status and development trends is inevitable. Iran has diverse geological sequences consisting of a great assemblage of diverse fossils, i.e. vertebrates, invertebrates, and plants. It takes living organisms millions of years to become fossils. In addition, suitable conditions for fossilization like burial in sediments and not exposed to weathering as well as other factors should be provided, so that a living organism becomes a fossil. Therefore, fossils are nonrenewable resources and need be studied and preserved as natural treasures.
جنگلهای مانگرو ایران در سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان واقع شدهاند که از خلیج گواتر در شرق (دریای عمان) شروع شده و تا خلیج نایبند در غرب خلیج فارس گستردهاند. مانگروها در ایران از دو گونه انحصاری حرا (Avicenia marina) و چندل (Rhizophora mucronata) تشکیل شدهاند. مانگروها برای رشد و توسعه در محیط ویژه خود که بهطور مداوم تحت تأثیر جزرومد دریا و غرقاب قرار دارد، اقدام به تولید ریشههای هوایی، بذرهای زندهزا و تغییر در آناتومی برگ کردهاند. همچنین با بسیاری از اراضی و پدیدههای طبیعی که بر توسعه آنها اثر دارند، در ارتباط بوده و سازگاری دارند. مساحت هسته مرکزی جنگلهای مانگرو ایران 13214/16 هکتار است که 9777/96 هکتار آن منحصر به جزیره قشم و بندر خمیر میباشد. از مجموع اراضی باتلاقی و جزرومدی، فقط 8273/5 هکتار، از اراضی مرطوب و اراضی بین جوامع جنگلی 4017 هکتار و از سایر اراضی 1000/15 هکتار قابلیت توسعه به هسته مرکزی جنگلها را دارا هستند. بنابراین مجموع اراضی غیرجنگلی قابل توسعه 13290/3 هکتار است و مجموع اراضی هسته مرکزی جنگلهای مستقر و اراضی قابل تبدیل به جنگل 26504/5 هکتار است. با توجه به سطح وسیع اراضی مذکور بدیهی است مدیریت جنگلهای مانگرو در ایران بر مبنای مدیریت توسعهای خواهد بود که با برنامهریزیهای دقیق و ارائه ویژهنامههای مدون کوتاهمدت و بلندمدت اجرا میشود.
Iranian mangrove forests are located in the coast and islands of the Persian Gulf and Oman Sea, started from the Goiter Gulf in the East (Oman Sea) to the Nayband Gulf in the West Persian Gulf. Two endemic species i.e., Avicenia marina and Rhizophora mucronata forms the mangroves in Iran. For growth and development in an environment which is constantly under the influence of sea tide and flooding, mangroves produce aerial roots and viviparous seeds and change the anatomy of their leaves. Mangrove forests are also related and compatible with lots of lands and natural phenomena, affecting their development. The core area of mangrove forests in Iran is 13214.16 ha of which 9777.96 ha is related to the Qeshm Island and Khamir port. From total area of marsh and tidal lands, 8273.5 ha have the capability to be developed to forests. This figure is calculated to be 4017 ha and 1000.15 ha for the lands between forest communities and other lands, respectively. Therefore, the total area of non-forest lands is 13290.3 ha and the total area of established forests and the lands that could be converted to forest is 26504.5 ha. Due to the large surface area of the mentioned lands, it is evident that management of mangrove forests in Iran should be based on development management, executed with careful planning and short-term and long-term plans.
برخی صنایع در دنیا همواره بهدنبال ایجاد فنآوری تولید مواد و قطعات کامپوزیتی بر مبنای چوب و پلیمر و استفاده از آن بودهاند. بر اساس قوانین محیطزیستی اتحادیه اروپا جایگزینی 80 درصد قطعات بدنه و تزئینات داخلی خودروها، پروفیلهای در و پنجره، کفسازی ساختمانها، و لوازم چوبی خانگی با این نوع کامپوزیتها تا سال 2025 میلادی مد نظر است. اهمیت مواد لیگنوسلولزی به اندازهای زیاد شده که این مواد امروزه بهعنوان تقویتکننده پلاستیکها مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است. استفاده از ضایعات پلیمری و چوبی در دنیا موضوعی ارزشمند است که به دلایل متعددی از جمله ارزانی، بازیافتپذیری، ایجاد ارزش افزوده و کاهش انرژی مد نظر محققان قرار گرفته است. انواع پلیمرهای ضایعاتی شامل پلیپروپیلن (PP) و پلیاتیلن سنگین (HDPE) دارای حجم تولید بسیار بالایی هستند. علاوهبر آن پلیاتیلن ترفتالات (PET)، پلیاستایرن (PS) و پلیاتیلن سبک (LDPE) نیز از حجم تولید قابل توجهی برخور دارند. انواع گرمانرمها که به شکلهای مختلف تولید میشوند بعد از مصرف قابلیت بازیافت را دارند. نتایج تحقیقات در این زمینه نشان داده است که میتوان از انواع ضایعات چوبی و سلولزی به همراه ضایعات پلیمری در ساخت کامپوزیت چوب-پلاستیک استفاده کرد.
Some industries in the world are always looking for technologies to produce composite materials based on wood and polymers. Based on the European Union environmental legislation, replacing 80% of car body parts and interior trim, window and door profiles, flooring buildings, and wooden home appliances with this type of composites is targeted by 2025. The importance of lignocellulosic materials is high enough that the material is regarded as reinforced plastics by many researchers. The use of plastic and wood waste in the world is something worthwhile receiving high attention by researchers for various reasons including affordability, sustainability, added value, and reducing energy. Types of waste polymers including polypropylene (PP) and high density polyethylene (HDPE) have a very high production volume. In addition, polyethylene terephtalate (PET), polystyrene (PS) and polyethylene (LDPE) are also of considerable production volume. Types of thermoplastics produced in various forms can be recycled after use. Research in this field has shown that wood and cellulosic waste with plastic waste could be used in the manufacture of wood-plastic composites.
گیاه دارویی Agrimonia eupatoria (غافث) از گیاهان دارویی چند ساله و مفید از تیره گلسرخیان است که در مناطق مختلف کشور پراکندگی دارد. این گیاه در رفع یرقان و درمان بیماریهای کبد مورد استفاده قرار میگرفته است. در مطالعات اخیر خواص ضدویروسی، آنتیاکسیدانی، خواص ضدالتهابی و افزایش سوخت و ساز بدن در آن مشخص و تحقیقات بیشتری در ارتباط با بیماری ام اس (MS) روی آن انجام شده است. دمنوش این گیاه دارویی در دفع سنگهای صفراوی و درمان اسهال موثر است. تحقیقی بهمنظور بررسی جوانهزنی و امکان کشت این گیاه در قالب طرح فاکتوریل و طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی در 3 تکرار انجام شد. نتایج نشان داد که بذور تازه (بلافاصله بعد از برداشت) از قوه نامیه بیشتری برخوردار بودند. بهترین تراکم کشت نیز 4 بوته در مترمربع بود. کشتهای بهاره، قدرت بقای بهتری داشتند و بتاکاریوفیلن، بالاترین درصد ترکیبها در اسانس برگ و گل این گیاه را تشکیل داد. این ماده بهطور وسیع برای معطر کردن مواد آرایشی، صابون و مواد بهداشتی کاربرد دارد.
Agrimonia eupatoria is a perennial medicinal species distributed in different parts of the country. It is used in treatment of liver diseases. Recent studies led to the discovery of antiviral, antioxidant, and anti-inflammatory properties as well as increased metabolism. Nowadays, more research is focused on the plant health benefits associated with MS disease. The herbal tea of this medicinal plant is effective in disposal of gallstones and treatment of diarrhea. This research was aimed to investigate the possibility of planting and germination of this species in a factorial experiment based on a randomized complete block design with three replications. The results showed that fresh seeds (immediately after harvest) had more viability. The best planting density was four plants per square meter. The spring plantings showed better survival. Beta caryophyllene had the highest percentage in the essential oil of flowers and leaves. This substance is widely used to aromatize cosmetics, soaps and hygiene products.
در راستای اهداف مجله در بخش مصاحبههای چالشی، با دکتر محمدرضا مروی مهاجر و دکتر تقی شامخی، دو استاد فرهیخته و پیشکسوت منابع طبیعی از دانشگاه تهران، گفتوگویی انجام داده و نظر آنها را درباره وضعیت فعلی منابع طبیعی، شرایط حاکم بر اکوسیستمهای جنگلی ایران و نحوه مدیریت بر جنگلها جویا شدیم. امید است این گفتوگو، دیدگاههای متفاوت متخصصان و صاحبنظران منابع طبیعی را به اطلاع خوانندگان عزیز برساند. ذکر این نکته ضروری است که اگرچه ممکن است در بعضی موارد اختلاف نظرهایی در مورد مدیریت جنگلها وجود داشته باشد، ولی هر دو نظر در نهایت بر اهمیت حفظ منابع طبیعی و جنگلها تأکید دارند. بهرهبرداری از جنگل فقط برداشت چوب نیست در گفت و گو با دکتر محمدرضا مروی مهاجر، ایشان به مسائل مختلفی اشاره کردند. وجود مشکلات مدیریتی در حوزه جنگلهای کشور، در تعارض بودن وظایف سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور با وظایف وزارت جهاد کشاورزی و نیاز به جداسازی پیکره این سازمان از این وزارتخانه، لزوم پیگیری اجرای طرح استراحت جنگل، توجه به جنبههای اکوتوریستی جنگلها و تغییر نگرش روستاییان و جنگلنشینان از بهرهبرداری صرف به حفاظت از جنگل، بالا بودن تعداد دانشکدههای منابع طبیعی و جنگل و ضرورت تجمیع آنها و غیره از جمله تأکیدات این استاد فرهیخته دانشگاه تهران است. مشروح این گفت و گو در پی میآید.
دریاچه نئور بزرگترین دریاچه آب شیرین دائمی استان اردبیل محسوب میشود و این منطقه دارای پوشش گیاهی متنوعی از گیاهان خشکزی و آبزی است. در این حوزه تعداد 147 گونه متعلق به 34 تیره وجود دارد. تیره کاسنی (Asteraceae)، بقولات (Fabaceae)، نعنائیان (Lamiaceae)، گندمیان (Poaceae)، جگنیان (Cyperaceae)و چتریان (Apiaceae) در مجموع حدود 60 درصد گونههای گیاهی منطقه را به خود اختصاص دادهاند. گیاهان آبزی به سه فرم رویشی، پایآبی، شناور و غوطهور قابل مشاهده است. برخی از این گونه ها از جمله Launaea acanthodes و Astragalus aegobromus از گونههای انحصاری ایران هستند. بیشـترین جمعیـت جانوری ماکروسکوپیک موجود در دریاچه را نوعی سختپوست به نام گاماروس (نوعی میگوی) با نام علمی Gammarus fasciatus تشـکیل میدهد. ذخایر فراوان گاماروس (49درصد از کل کفزیان تالاب) فضای مناسبی نیز برای پرورش ماهی قزلآلا فراهم کرده اسـت. دریاچه نئور همچنین زیستگاه برخی از گونههای پرندگان مهاجر عبوری است. محدوده این دریاچه، بهدلیل ضوابط خاص موجود در این منطقه، از سال 1348 بهعنوان یک منطقه حفاظت شده محیطزیستی، تحت نظارت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد. تالابهای این دریاچه دارای ارزشهای زیستگاهی، اکوتوریستی، زنبورداری، کشاورزی و دامداری هستند. گونههای گیاهی مانندCarex hordeistichos، Eleocharis mitracarpa، Eleocharis palustris subsp. iranica، Cephalaria hirsuta و Veronica anagallis-aquatica subsp. michauxii در استان اردبیل، فقط از حوزه نئور گزارش شده است.
Neor Lake is the largest permanent freshwater lake in Ardabil province. The region has a wide variety of terrestrial and aquatic plants.There are 147 plant species, belonging to 34 families, in this area. Overall, about 60 percent of plant species in the study area are accounted for Asteraceae, Fabaceae, Lamiaceae, Poaceae, Cyperaceae, and Apiaceae. The aquatic plants are found in three life forms, including water floating, submerged and emerged. Some of these species, such as Astragalus aegobromus and Launaea acanthodes, are endemics of Iran. The most abundant animal population in the lake is macroscopic crustacean, called Gammarus fasciatus. The abundant reserves of Gammarus (49% of total benthos of wetland) provide a suitable environment for salmon farming. Neor Lake is a habitat for some species of migratory birds. Due to the specific conditions of the region, Neor Lake has been announced as an environmental protected area since 1969 under the supervision of the Environmental Protection Agency. The wetlands of this lake have ecotourism, beekeeping, agriculture and animal husbandry values. Plant species such as Carex hordeistichos, Eleocharis mitracarpa, Eleocharis palustris subsp. iranica, Cephalaria hirsuta and Veronica anagalis-aquatica subsp. michauxii in Ardabil province have been only reported from Neor Lake.
گونه گاوزبان خوزستانی Echium khuzistanicum انحصاری استان خوزستان است. تنها رویشگاه این گونه در شمال اهواز (جاده اهواز به شوش، روستای الحایی)، حوضه دز و در منطقه نیمهاستپی گرم قرار دارد. این منطقه در بخش دشتی استان و ناحیه صحارا- سندی واقع شده است. جمعیت این گونه در مساحتی حدود 100 متر مربع بهصورت متراکم و در اطراف تکپایههایی از آن به صورت پراکنده دیده میشود. بر اساس معیارهای IUCN این گیاه بهعنوان گونهای در معرض خطر انقراض محسوب میشود. رویشگاه گاوزبان خوزستانی تحت تأثیر عوامل تخریبی انسانی است. مشاهدات میدانی نشان داد، کشاورزی و راهسازی ازجمله عوامل اصلی تهدیدکننده این گونه انحصاری در منطقه بهشمار میروند. بنابراین ضرورت دارد بهعنوان یک ذخیرهگاه ژنتیکی طبیعی مورد توجه خاص و حفاظت کامل قرار گیرد.
Echium khuzistanicum is an endemic species of Iran in Khuzestan province. The only habitat of this species is in north of Ahvaz (on the road of Ahvaz to Shoush, Alhaee village), Dez basin, and the warm steppe region. Its habitat is located in the Sahara-Sindian region. Echium khuzistanicum occupies an area of 100 m2 with a few scattered individuals in the area. Based on IUCN (International Union for Conservation of Nature), Echium khuzestanicum is an endangered species. The habitat of this species is affected by human activities. The field observations indicated that agriculture and road construction were the main threats to this species. Therefore, special attention and full conservation of this natural genetic reserve are needed.